Նրբորեն կորացող բլրի լանջին փռված Հին Հալիձորը ժամանակին մեծ գյուղ էր: Այստեղ՝ աղբյուրից ոչ հեռու, սաղարթախիտ ծառերով շրջապատված, գտնվում է 17-րդ դարի վերականգնված միանավ Սուրբ Մինաս եկեղեցին: Անցնելով եկեղեցու կողքը գտնվող ընդարձակ գերեզմանոցի միջով, կտեսնեք աստիճանական հարթակների վրա դասավորված` ժամանակին լայնորեն մշակվող պտղատու այգիների մնացորդները:
Հնադարյան վանք
Սյունիքի մարզի Հին Շինուհայր գյուղը, որը գտնվում է ժայռերից ներքև ընկած սարահարթի վրա, հատկապես ուշագրավ է իր 17-րդ դարի Կուսանաց անապատով։ Թեև այն այսօր ավերակ է, դուք դեռ կարող եք տեսնել ընդհանուր հատակագիծը, որը ներառում էր դպրոց, բակ և սեղանատուն, ինչպես նաև լրացուցիչ սենյակներ, որոնք ավելացվել են 19-րդ դարում: Այստեղ է գտնվում նաև Սուրբ Աստվածածին եռանավ եկեղեցին, որը կառուցվել է 1676 թվականին և վերանորոգվել 1720 թվականին՝ ներառելով ավելացված նախասենյակ։<br />
Հին Շինուհայրի կենտրոնում է գտնվում 17-րդ դարի Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին։
Դեպի Բարձրավանի արևելք տանող 4x4 -ի զիգզագաձև ճանապարհի երկայնքով մեկ գտնվում է 17-18-րդ դարերի մասամբ այրված քարավանատունը։ Միջնադարյան Մետաքսի ճանապարհով ճամփորդող վաճառականների համար գիշերային հանգստի կանգառներ հանդիսացող այս կառույցները կարելի է գտնել Սյունիքի մարզի ողջ տարածքում:
Հարսնաձորի Հալիձոր գյուղի մոտ գտնվող խորը կիրճն ունի իր անունը բացատրող հետաքրքիր պատմություն։ Ըստ լեգենդի՝ ժամանակին եղել է Շահանդուխտ անունով մի գեղեցիկ արքայադուստր, որը պատրաստվում էր ամուսնանալ Թորգոմյանների ընտանիք։ Իր նոր տուն գնալու ճանապարհին արքայադուստրը և նրա բանագնացը ենթարկվում են թշնամիների հարձակմանը: Արքայադուստրը գերի ընկնելուց խուսափելով իրեն ժայռերից ներգև է նետում: Մինչ օրս կիրճը հայտնի է որպես Հարսնաձոր:
Վարարակ գետի ափին՝ ժայռային կիրճում, գտնվում է այժմ լքված բնակավայրը, որը կազմված է քարանձավային բնակավայրերից, որոնք ստեղծվել են առնվազն 13-րդ դարում։ 19-րդ դարի սկզբին տարածքը դեռևս ուներ մոտ 200 տնտեսություն, որոնք պեղված էին կոնաձև ժայռերի մեջ, որոնք այսօր կարելի է տեսնել ձորերի լանջերին։ Բացի բնակավայրերից, այս քարանձավները օգտագործվել են նաև որպես անասնագոմեր և պահեստարաններ։
Սյունիքի մարզում գտնվող Ողջի գետին նայող և Կապանից ոչ հեռու գտնվում է Հալիձորի բերդը։ Սկզբնապես կառուցվել է 17-րդ դարում՝ որպես կուսանոց ծառայելու համար, այն հետագայում օգտագործվել է որպես ամրոց։ 18-րդ դարում հայ նշանավոր զորահրամանատար և ազատագրող Դավիթ Բեկը Օսմանյան կայսրության զորքերի և պարսիկների դեմ պայքարում օգտագործել է այդ վայրը որպես գլխավոր շտաբ, ինչպես նաև Սյունիքի վարչական կենտրոն։ Բեկը 300 զինվորների, 13 եպիսկոպոսների և 3 քահանաների հետ միասին 7-օրյա պաշարումով կպաշտպանել է բերդը 70000 օսմանյան թուրքերի ներխուժած բանակից։ Ենթադրվում է, որ Բեկը թաղված է գերեզմանոցում, հենց բերդի պարիսպներից դուրս, և նրա տապանաքարն ասում են, որ ունի մեկ փորագրված ծաղիկ, որպեսզի թշնամին չճանաչի այն որպես իր վերջին հանգրվանը:
Ամբողջ Հայաստանի ամենահայտնի զբոսաշրջային տեսարժան վայրերից մեկը:
Որոտան գետի կողմից կտրված բնական ժայռաքար ՝ Տաթևի մերձակայքում: Ամբողջ տեսարանը տեսնելու համար հարկ կլինի իջնել ներքև: Դա արեք միայն այն դեպքում, եթե ձեզ ուղեկցում է վավերացված զբոսավար:
Հին Բարձրավանը մեկ այլ գյուղ է Որոտանի կիրճում, որը հետագայում տեղափոխվել է այլ վայր։ Նախկինում այն կոչվել է Երիցաթումբ։ Հին Բարձրավանը վնասվել է 1931 թ․ երկրաշաժից, որի ժամանակ վնասներ է կրել նաև Տաթևի վանքը։ Նոր գյուղը կառուցել են ժայռերի վրա, որպեսզի խուսափեն նման աղետներից։ Այսօր Հին Բարձրավանի ավերակները գրեթե ամբողջությամբ ծածկված են բուսականությամբ և քարերով, բայց Քարատակի Սուրբ Մինաս եկեղեցին դեռ կանգուն է։ Մոտակայքում կգտնեք XVII-XVIII դ․մասամբ այրված քարավանատունը և Բղենո Նորավանքը, որ կառուցվել է 936-1062 թթ։
<br />
Սյունիքի մարզի հարավում՝ Կապանից հարավ, գտնվում է Խուստուփ լեռը (3206 մ)։ Այս վեհ գագաթը հիացնում է իր գեղեցկությամբ բոլորին։ Խուստուփ լեռան լանջին ամփոփված հայ զորավար, պետական և ռազմական գործիչ Գարեգին Նժդեհի մասունքները:
«Լենդ-Արտ»-ի շարժումը սկսվեց 1960-70-ական թվականներին ԱՄՆ-ում և Մեծ Բրիտանիայում ՝ ի պատասխան արվեստի պատրաստման առևտրայնացման և շրջակա միջավայրի շարժմանը աջակցելու համար:<br />
«Լենդ-Արտ»-ը որպես կանոն, հանդիպում է գյուղական վայրերում, որոնց հասանելիությունը հեշտ չէ և պատրաստված է տեղական բնական միջավայրում հայտնաբերված նյութերի միջոցով: Այս «Լենդ-Արտ»-ի թանգարանն առաջինն է Հայաստանում և ստեղծվել է 2019 թվականին տեղացի և միջազգային նկարիչների կողմից «Magic Forest»-ի առաջին փառատոնի ժամանակ:<br />
<div> </div>
Գորիս քաղաքի մուտքն ազդարարող Գորիսի “Հին Զանգեր” հուշարձանը Իշխանասար լեռան ծակոտկեն հրաբխային քարերից կառուցված ազդեցիկ կառույց է (որին տեղացիներն անվանում են «մեռած քար») ։ Նրա երկարությունը 35 մ է, իսկ ամենաբարձր հողաթմբի բարձրությունը՝ 16 մ։ Բլրի վրա գտնվող այս հուշարձանը նաև իդեալական վայր է Գորիսի և շրջակա անտառների ու լեռների գեղեցիկ տեսարանը վայելելու համար: Այս յուրահատուկ հուշարձանը կառուցվել է 1985 թվականին և քանդվել 1996 թվականին։ Այս վերակառուցումը Գորիս քաղաքին վերադարձնում է կորցրած մշակույթի մի մասը՝ նշելով Սյունիքի մարզի մշակութային մայրաքաղաքի կարգավիճակը:
Որոտան գետի ժայռի աջ լանջին գտնվում է 17-րդ դարի Տաթևի Մեծ Անապատը։ Այն հիմնադրվել է ավելի հին՝ Հարանց Անապատի փոխարեն, որը գտնվում է դրանից մի քանի կիլոմետր հեռավորության վրա, որը ավերվել է 1658 թվականի երկրաշարժից։ Ժամանակին հայտնի կրոնական կենտրոնը` Տաթևի Մեծ Անապատը այսօր լքված տեսք ունի: Այնուամենայնիվ, վանքի պարիսպների ներսում դեռևս ապրում է մի ճգնավոր։
Միջնադարյան Հասյատանի ամրոցներից է Բաղաբերդը: Գտնվում է Կապանից 15 կմ հյուսիս-արևմուտք, Ողջի գետի ձախ ափին, լեռան բարձրադիր եռանկյունաձև գագաթին: Ըստ պատմական տվյալների՝ Սիսակ նահապետի զարմից Բաղակը հրամայել է կառուցել Բաղաբերդը, երբ ժառանգել է շրջանը։ Արշավանքների ժամանակ տեղացիները ապաստան էին գտնում բերդի պարիսպների ներսում։ Հին հայոց պատմության քաղաքական հուզումների ժամանակ Տաթևի նման այլ վանքերի ձեռագրերն ու գանձերը նույնպես թաքնված են եղել այնտեղ։ Այն Սյունյաց թագավորության վերջին մայրաքաղաքն էր մինչև 1770 թվականին սելջուկ թուրքերի կողմից գրավումը, որոնք գողացել և ավերել են ներսում գտնվող գանձերը: Բերդը նախկինում ուներ ստորգետնյա թունելներ, որոնք օգտագործվում էին պաշարումների ժամանակ, ինչպես նաև կավե խողովակաշարերի միջոցով քաղցրահամ ջրի աղբյուր մուտք գործելու համար: <br />
Այսօր այս հեռավոր հին ամրոցի միայն հատվածներ են մնացել։
Հին Խոտը՝ Որոտանի կիրճի շրջակայքում գտնվող միջնադարյան բազմաթիվ գյուղերից թերևս ամենաուշագրավը, ներառում է խարխուլ քարե շինություններ, որոնք երբեմն իրար վրա են հենվում զառիթափ բլրի լանջին` կազմելով այլ տների տանիքներ և տեռասներ: Մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակով թվագրվող նախապատմական գտածոների կողքին կարելի է գտնել 10-րդ դարի մանրակրկտորեն փորագրված խաչքարեր: Գրավոր արձանագրությունները փաստում են, որ գյուղերն առևտրական կապեր են ունեցել Տաթևի վանքի հետ, երբ այն գտնվում էր տարածաշրջանում իր ունեցած ազդեցության կիզակետում: Հին Խոտի վերևում՝ ժայռի գագաթին, գտնվում է Մրգաձորի Խաչ մատուռը, որն ունեցել է զավթիչների մոտենալու մասին նախազգուշացնելու համար կառուցված զանգակատուն:<br />
<br />
